مقالات فرهنگی / بیست و دوم محرم سالروز درگذشت عالم نامدار شیعی شیخ طوسی، مشهور به شیخ الطائفه (۳۸۵-۴۶۰ق)، از مشهورترین محدثان و فقیهان شیعه می‌باشد. وی نویسنده دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است. در ۲۳ سالگی از خراسان به عراق رفت و از اساتیدی چون شیخ مفید، سید مرتضی استفاده کرد. خلیفه عباسی، کرسی تدریس کلام بغداد را به او سپرد. هنگامی که کتابخانه شاپور در آتش سوخت، به نجف رفت و در آنجا تدریس و فعالیت علمی خود را شروع کرد که باعث ایجاد تدریجی حوزه علمیه نجف شد. نظرات و نوشته‌های فقهی او مثل نهایه، الخلاف و المبسوط، مورد توجه فقیهان شیعه است. التبیان، کتاب مهم تفسیری اوست. شیخ طوسی در سایر علوم اسلامی مثل رجال، کلام و اصول فقه نیز صاحب‌نظر بود و کتاب‌های او جزء کتاب‌های مرجع علوم دینی است. او تحول در اجتهاد شیعی را آغاز کرد و مباحث آن را گسترش داد و در برابر اجتهاد اهل سنّت به آن استقلال بخشید. نامدارترین شاگرد او ابوالصلاح حلبی است.
زندگی نامه
شیخ طوسی در رمضان سال ۳۸۵ق، در طوس یکی از شهرهای خراسان متولد شد. کنیه او ابوجعفر است که گاهی در برابر شیخ کلینی و شیخ صدوق که کنیه هر دوی آنها ابوجعفر بود به او ابوجعفر ثالث می‌گویند. وی در ۴۰۸ق. در ۲۳ سالگی به عراق رفت و ۵ سال شاگرد شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق)، ۳ سال شاگرد حسین بن عبیدالله غضائری (متوفای ۴۱۱ق) و نیز شاگرد ابن حاشر بزاز، ابن ابی جید، و ابن الصلت بود. بعضی از مشایخ وی و نجاشی (۳۷۲-۴۵۰ق) مشترکند. او سید مرتضی (۴۳۶م) را درک کرد. خلیفه عباسی، القائم بامرالله، کرسی علم کلام را در بغداد به او سپرد. در میان شاگردانش ۳۰۰ تن از علما بودند. وی در این جایگاه بود تا اینکه بغداد به دست ترکان سلجوقی سقوط کرد و در سال ۴۴۷ طغرل وارد بغداد شد و کتابخانه شاپور را سوزاند.
در سال ۴۴۸ق میان شیعیان و اهل سنت بغداد درگیری روی داد. ابن جوزی در حوادث این سال از گریختن ابوجعفر طوسی و غارت شدن خانه‌اش در ۴۴۹ق سخن گفته. شیخ پس از آن به نجف هجرت کرد و حوزه علمیه نجف را بنا نهاد، هرچند گفته‌اند این حوزه قبل از او بوده است. شیخ طوسی ۱۲ سال آخر عمرش را در نجف گذراند. شیخ فرزندی به نام حسن داشت که پس از رحلت پدر در نجف ماند و به مرجعیت شیعه رسید. شیخ از پسرش حسن، نوه‌ای داشته به نام محمد که کنیه‌اش، ابوالحسن بوده و او نیز مرجع شیعه و در نجف بوده و در سال ۵۴۰ق درگذشته است.
شیخ طوسی ۱۲ سال در نجف زندگی کرد و در ۴۶۰ق شب دوشنبه، ۲۲ محرم درگذشت و در خانه خود دفن شد. طبق وصیت شیخ، این خانه، به مسجد تبدیل شد. مسجد شیخ طوسی (که جامع الشیخ الطوسی نیز نامیده می‌شود) امروزه از مساجد مشهور نجف است. این مسجد که در محله مشراق قرار دارد، تا به حال چندین بار بازسازی، مرمت و تعمیر اساسی شده است.
جایگاه علمی
شیخ طوسی از سرآمدان مکتب کلامی عقلگرای بغداد بود و روش استادان خود سید مرتضی و شیخ مفید را ادامه داد و به کمال رساند. شیخ طوسی در زمینه‌های مختلف علوم دینی به تالیف کتاب پرداخت و از رهگذر نفوذی که در جامعه علمی شیعه یافت و شاگردان بسیاری که تربیت کرد تاثیری دیرپای بر تفکر علمای شیعه گذارد. اجتهاد و عقلگرایی در فقه و عقاید شیعه با کوشش‌های شیخ طوسی بین شیعیان شیوه غالب شد و به سیطره روش اخبارگرایی برای چند سده پایان داد. وی را احیاگر علم اصول فقه و اجتهاد و نخستین کسی شمرده‌اند که باعث ورود اجتهاد به فقه شیعه شد.
پس از حمله ترکان سلجوقی به بغداد و حوادث پس از آن مانند آتش‌سوزی در کتابخانه شاپور و نزاع شیعه و سنی در بغداد، شیخ به نجف مهاجرت کرد و فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه علمیه نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی آشفته و نابسامان نجف را تحت نظم درآورد و حلقه‌های درسی را تشکل بخشد. عده‌ای اندک، از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند و دیری نپایید که شهر نجف مرکزیت علمی و فکری تشیع را از آن خود کرد. البته عده‌ای معتقدند پیش از ورود شیخ نیز در نجف حلقه‌های علمی و درسی شکل گرفته بوده و نقش شیخ تثبیت و نظم‌بخشی به حوزه نجف بوده است.
تکامل بخشی به فقه
وارد کردن روش عقلگرایانه و استدلال گرایانه در استنباط احکام فقهی اغلب به عنوان برجسته‌ترین دستاورد شیخ طوسی در تاریخ فقه شیعی شناخته می‌شود. پیش از شیخ طوسی روش حدیث گرایانه بر اندیشه فقهی شیعیان غالب بود. شیخ طوسی در کتاب المبسوط با بهره گیری از روش اجتهادی به استنباط احکام از روایات براساس قواعد اصولی پرداخت. روش اجتهادی شیخ طوسی تاثیر عمیقی بر سیر تاریخی فقه شیعه گذاشت و این روش تا مدت‌ها بدون رقیب در میان فقهای شیعه به کار گرفته شد. پس از شیخ حتی آرای فقهی وی نیز مورد قبول علما بود و کسی جسارت مخالفت با نظریات وی را نداشت، تا اینکه ابن ادریس (متوفی حدود ۵۹۷ق) باب اعتراض بر وی را گشود.
حل مسئله تعارض روایات رسیده از امامان، از دغدغه‌های شیخ طوسی بود. او با نگارش کتاب‌های تهذیب الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار روایات متعارض را جمع‌آوری کرد و به تاویل و توجیه تعارض‌ها و روش حل تعارض و استنباط احکام از این روایات پرداخت. توجه به فقه تطبیقی یا فقه مقارن از ویژگی‌های اندیشه فقهی شیخ طوسی است. اثر مهم او در این زمینه کتاب الخلاف فی الاحکام است.
ابتکارات علمی
شیخ مفید که استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید شیخ طوسی نیز اکثر کتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر قرآن را با مشرب‌های عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند بدین‌ترتیب پس از شیخ، تفاسیری با مشرب‌های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.
یکی دیگر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت و استنتاج از مسائل کلامی آنان می‌باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در کتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیگران بود، تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیر ابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورد اختلاف و یا انکار شیعیان می‌باشد، در متن خود آوردند که اخیرا عالم وارسته و مجاهد، علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجروی‌ها را یافته و آنها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می‌باشد.
از خصوصیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری که هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آراء فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نمایند، البته این مسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه‌ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شکسته شد و آرا و نظریات فقهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زندگی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل می‌نماید در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سال‌ها بعد از وی با وجود انبوه دانشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) و علامه حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی ۷۲۶)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کلامی وی را نداشت در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان امین‌الاسلام طبرسی (متوفی ۵۴۸) هیچ کتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است، مجمع البیان نیز همچنانکه مولفش گوید، از دریای بی‌کران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه‌هایی چیده است. در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده‌اند و به احترام فقاهت و دانش او از خود رای و نظری ابراز نمی‌داشتند تا اینکه محمد بن ادریس حلی (متوفی ۵۹۸) برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی از حالت رکود موجود و وضع یکنواخت بیرون آورد.
تفسیرنگاری
شیخ طوسی نویسنده کتاب التبیان فی تفسیر القرآن است. کتاب التبیان نخستین تفسیر نوشته شیعیان است که تمام سوره‌های قرآن را در برمی‌گرفت. تفسیرهای شیعیان پیش از شیخ طوسی تنها به نقل روایاتی در تفسیر آیات قرآن بسنده می‌کردند. توجه شیخ طوسی به آرای دانشمندان شیعه و سنی و نقد و بررسی آرای تفسیری دیگر مفسران، استفاده از متون ادبی عرب پیش از اسلام و ارائه اطلاعات درباره لغات غریب قرآن و اختلاف قرائت و مسائل فقهی و کلامی و بلاغی آیات قرآن ازجمله ویژگی‌های این تفسیر است.
از دید برخی، دیگر ویژگی روش تفسیری شیخ طوسی، رویکرد اجتهادی و عقل گرایانه او در تفسیر قران است که با رویکرد روایی مفسران قبل از او متفاوت بود. شیخ طوسی با استناد به آیات قرآنی، قرآن را متنی قابل فهم برای عقل بشر می‌داند و روایاتی را که تنها راه فهم قرآن را مراجعه به احادیث می‌دانند، نمی‌پذیرد.
آثار علمی
شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تالیف و تصنیف کرد. برخی آثار طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده‌اند. فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او، فهرست نجاشی و معالم العلماء ابن شهرآشوب می‌توان دید. فهرست موضوعی آثار طوسی بدین قرار است.
آثار تفسیری
- التبیان فی تفسیر القرآن ۲٫ المسائل الرحبیه.
آثار حدیثی - تهذیب الاحکام ۲٫ الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار ۳٫ و المجالس که اینک به الامالی معروف است.
آثار کلامی - تلخیص الشافی ۲٫ المفصح فی الامامه ۳٫ کتاب الغیبه ۴٫ الاقتصاد فی ما یجب علی العباد ۵٫ النقض علی ابن شاذان فی مساله الغار ۶٫ مقدمه فی المدخل الی علم الکلام ۷٫ ریاضه العقول که شرح کتاب پیشین است ۸٫ کتاب ما یعلّل و ما لا یعلّل ۹٫ المسائل فی الفرق بین النبی و الامام ۱۰٫ المسائل الرازیه فی الوعید ۱۱٫ کتاب ما لا یسع المکلّف الاخلال به ۱۲٫ تمهید الاصول ۱۳٫ کتاب الکافی که ناتمام است ۱۴٫ تعلیق ما لا یسع ۱۵٫ مساله فی وجوب الجزیه علی الیهود و المنتمین الی الجبابره.
اثر فقهی فتوایی
النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی.
آثار فقهی استدلالی - المبسوط ۲٫ الایجاز فی الفرائض ۳٫ الجُمَل و العقود ۴٫ المسائل الجنبلانیه ۵٫ المسائل الحائریه ۶٫ المسائل الحلبیه ۷٫ مساله فی تحریم الفقاع ۸٫ مسئله مواقیت الصلاه.
اثر در فقه مقایسه‌ای
مسائل الخلاف.
آثار در اصول فقه - العُدّه فی اصول الفقه ۲٫ مساله فی العمل بخبر الواحد.
آثار رجالی - کتاب الرجال ۲٫ اختیار الرجال کشّی.
اثری در کتاب شناسی
فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین.
آثار در ادعیه - مختصر فی عمل یوم و لیله ۲٫ مصباح المتهجد ۳٫ مختصر المصباح المتهجد ۴٫ هدایه المسترشد و بصیره المتعبد ۵٫ مناسک الحج مجرد العمل و الادعیه
آثار تاریخی - مقتل الحسین ۲٫ مختصر اخبار المختار.
آثار در علوم متفرقه - انس الوحید ۲٫ المسائل الالیاسیه ۳٫ مسائل ابن‌البراج ۴٫ المسائل الجبریه ۵٫ المسائل الدمشقیه ۶٫ المسائل القمیه ۷٫ مساله فی الاحوال.
