در جغرافیای خط سیر امام رضا(ع) از مکه و مدینه و پایان سفر ایشان به طوس و سرخس و سرانجام مرو، اختلافی نیست، اما در حد فاصل بین این دو خط سیر، چند دیدگاه وجود دارد.
با جمع بندی روایات، به سه خط سیر عمده می توان دست یافت:
الف ـ مدینه، بصره، اهواز، فارس، یزد، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.
ب ـ مدینه، نجف، بغداد، قم، ری، سمنان، آهوان، نیشابور، سرخس و مرو.
ج ـ مدینه، مکه، بصره، اهواز، دزفول، اصفهان، یزد، طبس، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.
بنا بر خط سیر نخست که مؤید آن روایات قوی و وجود قدمگاهها در طول خط سیر است، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو را می توان در چند مرحله آورد و برای هر مرحله با توجه به قراین موجود در روایات و اشارات صریح مورخان نیز مسافت های ذکر شده جغرافی دانان همراه با تطبیق گاهشماری تاریخی را تصور کرد.
هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ق/۱۹۵ش بود.(۲) امام حج تمتع آن سال را به جای آورد و در هنگام طواف حج، امام جواد(ع) (۲۲۰ ـ ۱۹۵ق) با وی بود. امام جواد در آن هنگام شش ساله بود.(۳)
امام رضا(ع) در نیمه محرم (سال ۲۰۱ق/۱۹۵ش) قبر رسول خدا(ص) را زیارت کرد و با آن حضرت وداع گفت.(۴) فاصله مدینه تا بصره ۱۸ منزل (حدود ۴۳۲ کیلومتر) است.(۵) بنابراین ورود امام رضا(ع) به بصره باید در روز شنبه ۸ صفر ۲۰۱ق/۱۹ شهریور ۱۹۵ش رخ داده باشد.
منزل یا مرحله: جایی است که مسافر، شب به آنجا می رسد و می ماند؛ مسافت بین دو توقفگاه مسافران؛ فاصله ای که مسافر در یک روز طی می کند. هر منزل برابر با ۶/۲۸ میل و هر میل برابر ۴۵۰۰ ارش و هر ارش معادل ۴۵ سانتی متر است.
منازل بر حسب راحتی و یا دشواری راه به دو نوع سبک و بزرگ تقسیم می شد. هر منزل تقریبا برابر با ۲۴ کیلومتر می باشد. (فرهنگ دهخدا و فرهنگ معین، ذیل واژه های منزل و مرحله و نیز ارش؛ الاعلاق النفیسه، ص۸ ـ ۲۰۷؛ صورة الارض، ص۷۹).
به قرینه درخواست نیشکر و بیماری امام و نیز تطبیق گاهشماری هجری قمری با هجری شمسی، ورود امام رضا(ع) به اهواز در اواخر تابستان رخ داد.(۶) از جهت دیگر، فاصله بصره تا سوق الاهواز نه منزل (حدود ۲۱۶ کیلومتر) یا ۳۶ فرسخ است؛(۷) مسافتی از راه بصره تا اهواز (همان گونه که امروز نیز چنین است) آبی می باشد که باید به وسیله کشتی طی کرد. با توجه به موارد یاد شده، ورود امام رضا(ع) به اهواز در روز یکشنبه ۱۶ صفر سال ۲۰۱ق/۲۷ شهریور ۱۹۵ش خواهد بود.
فرسخ: نزد مسلمانان مساوی با ۱۲۰۰۰ ذراع یا گز، و نزد اعراب معادل با ۵۹۱۹ متر است. هر فرسنگ سه میل و هر میل ۴۵۰۰ ارش می باشد. امروزه هر فرسنگ برابر با شش کیلومتر است. (فرهنگ دهخدا، واژه فرسنگ؛ فرهنگ معین، واژه فرسخ) اما از بررسی تعدادی از مسافت های یاد شده در دوره اولیه اسلامی برمی آید که هر فرسنگ برابر با حدود چهار کیلومتر شمرده می شود. امام رضا(ع) از طریق پل اربک (اربق) شهر اهواز خارج شد و به طرف رامهرمز رفت(۸) تا از آنجا به فارس برود، اما به اینکه از ارجان (بهبهان) عبور کرده باشند اشاره ای نشده است.(۹)
فاصله اهواز تا فارس (شیراز) یازده منزل و به مسافت ۵۷ فرسخ است.(۱۰) فاصله فارس (شیراز) تا یزد نه منزل (حدود ۲۱۶ کیلومتر) یا ۵۴ فرسخ، و بنا به قولی دیگر ۸۷ فرسنگ می باشد.(۱۱)
کاروان امام چند روز را در یزد توقف کرد(۱۲) و سپس راهش را به سوی نیشابور ادامه داد. حضرت رضا(ع) به قرینه درخواست انگور در غیر فصل آن و نیز تطبیق
گاهشماری هجری قمری با هجری شمسی در اوایل زمستان سال ۲۰۱ق/۱۹۵ش به نیشابور وارد شد(۱۳) و مدتی در آنجا ماند.(۱۴)
فاصله یزد تا نیشابور شانزده منزل(۱۵) و فاصله نیشابور تا طوس ده فرسخ (حدود ۶۰ کیلومتر) و فاصله طوس تا سرخس چهار منزل (حدود ۱۰۰ کیلومتر) و در نتیجه فاصله نیشابور تا سرخس، شش منزل (حدود ۱۴۴ کیلومتر) است.(۱۶)
امام رضا(ع) در سرخس زندانی بود و مدتی در آنجا ماند.(۱۷) فاصله سرخس تا مرو شش منزل (حدود ۱۴۴ کیلومتر) است.(۱۸) مأمون عباسی در روز دوشنبه هفتم رمضان سال ۲۰۱ق/۱۴ فروردین ۱۹۶ش امام رضا(ع) را در مرو ولیعهد خود اعلام کرد.(۱۹) امام به دستور مأمون نماز عید فطر را در روز پنج شنبه اول شوال ۲۰۱ق/۷ اردیبهشت ۱۹۶ش در مرو خواند.(۲۰)
جدول تاریخ زمان ورود حضرت
رضا(ع) به شهرهای مسیر از مدینه تا مرو
۲۰۱ ـ ۲۰۰ق/۱۹۶ ـ ۱۹۵ش
ـ حج تمتع، سه شنبه اول تا چهارشنبه ۱۰ ذیحجه/۱۴ تا ۲۳ تیر
ـ حرکت از مدینه، پنج شنبه ۱۵ محرم/۲۷ مرداد
ـ ورود به بصره، دوشنبه ۳ صفر/۱۴ شهریور
ـ حرکت از بصره، شنبه ۸ صفر/۱۹ شهریور
ـ ورود به اهواز، یکشنبه ۱۶ صفر/۲۷ شهریور
ـ حرکت از اهواز، دوشنبه ۱۶ ربیع الاول/۲۵ مهر
ـ ورود به فارس (شیراز)، سه شنبه ۲۶ ربیع الاول/۵ آبان
ـ حرکت از فارس (شیراز)، سه شنبه ۱ ربیع الاخر/۱۰ آبان
ـ ورود به یزد، چهارشنبه ۱۵ ربیع الاخر/۲۵ آبان
ـ حرکت از یزد، یکشنبه ۲۰ ربیع الاخر/۲۹ آبان
ـ ورود به نیشابور، سه شنبه ۷ جمادی الاولی/۱۵ آذر
ـ حرکت از نیشابور، جمعه ۱ جمادی الاخر/۹ دی
ـ ورود به طوس، یکشنبه ۳ جمادی الاخر/۱۱ دی
ـ ورود به سرخس، جمعه ۸ جمادی الاخر/۱۶ دی
ـ حرکت از سرخس، شنبه ۲۳ جمادی الاخره/۱ بهمن
ـ ورود به مرو، جمعه ۲۹ جمادی الاخر/۷ بهمن
ـ اعلام ولایتعهدی، دوشنبه ۷ رمضان/۱۴ فروردین
ـ نماز عید فطر، پنج شنبه اول شوال/۷ اردیبهشت
پی نوشتها: ــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ این مطلب عینا از ماهنامه زائر، نشر آستان قدس رضوی(ع)، ش۱۰۹، دی ماه ۸۲، به مناسبت سالروز شهادت حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در پایان ماه صفر، نقل می شود.
۲ ـ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۴۷۳؛ اثبات الوصیة، ص۳۹۱٫
۳ ـ همان، ص۸ ـ ۴۵۷؛ همان، ص۳۹۴٫
۴ ـ بحرالانساب، چاپ سنگی (۱۲۶۸ق).
۵ ـ مسالک الممالک، ص۲۸؛ الاعلاق النفیسه، ص۷ ـ ۲۰۶، نویسنده کتاب الاعلاق ابوعلی احمد بن عمر بن رسته (زنده در ۲۹۰ق) است. این اثر در هفت جلد بود که تنها جزء هفتم آن باقی مانده است. (فرهنگ دهخدا، واژه ابن رسته) او نزدیک ترین کس به عصر امام رضا(ع) که فواصل بین منازل را بیان می کند. از این رو گفتار وی سندی معتبر برای خط سیر حرکت تاریخی امام رضا(ع) از مدینه تا مرو می باشد.
۶ ـ بحارالانوار، ج۱۲، ص۶ ـ ۱۰۵؛ مسند الامام الرضا، ج۱، ص۱۷۵؛ الخرائج و الجرائح، ص۵ ـ ۱۰۴؛ گاهشماری ایرانی، ص۳۰؛ تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله …، ص۴۱ ـ ۴۰٫
۷ ـ الخرائج و الجرائح، ص۲۶٫
۸ ـ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۴۶۳٫
۹ ـ همان، ج۲، ص۱۸۰ ـ ۱۴۹؛ الارشاد، ج۲، ص۶ ـ ۲۵۵؛ اثبات الوصیة، ص۲۰۴؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۰۷ و ۴۰۲٫
۱۰ ـ اشکال العالم، ص۱۲۶٫
۱۱ ـ فارسنامه، ص۲۳۲؛ مسالک الممالک، ص۱۵۵٫
۱۲ ـ تاریخ یزد، ص۴۰٫
۱۳ ـ تحفه الرضویه، ص۱۹۰؛ گاهشماری ایرانی، ص۳۰؛ تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله، ص۴۱ ـ ۴۰٫
۱۴ ـ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۵ ـ ۳۷۴؛ بحارالانوار، ج۴۹، ص۱۲۳؛ الارشاد، ج۲، ص۲۵۷، و …
۱۵ ـ مسالک الممالک، ص۱۹۰٫
۱۶ ـ البلدان، ص۵۵٫
۱۷ ـ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۴۲۶٫
۱۸ ـ البلدان، ص۵۵٫
۱۹ ـ ترجمه تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۵؛ گاهشماری ایرانی، ص۳۰؛ و نیز نگاه شود به: عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۴۷۳، ۸ ـ ۴۵۷ و اثبات الوصیه، ص۳۹۴ ـ ۳۹۱ که می گویند هجرت امام رضا از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ق واقع شد. شیخ مفید در «مسارّ الشیعه» بر خلاف نقل مذکور جریان ولیعهدی امام(ع) را در روز اول ماه مبارک رمضان آورده است.
۲۰ ـ اصول کافی، ج۲، ص۴۰۸ ـ ۴۰۷؛ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۳۷۹؛ بحارالانوار، ج۱۲، ص۱۲۴٫ در تحریر این مقاله علاوه بر منابع فراوان، از کتاب «جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرد» تألیف جلیل عرفان منش استفاده شد.
منبع : مجله پیام زن اردیبهشت ۱۳۸۳، شماره ۱۴۶ / نویسنده : رسول سعیدی زاده(۱)
اخبار مرتبط
