ویژگی ها و محورهای مناظرات امام رضا(ع)

در عصر امام رضا(ع) برای مکتب امامت شرایط و موقعیتی پیش آمد که در تاریخ امامت بی نظیر بود. عباسیان که با شعارهایی چون «الرضا من آل محمد» و دعوت به اهل بیت(ع) قیام کرده بودند، پس از به دست گرفتن خلافت، علویان را که علم مبارزه برافراشته بودند، بشدت سرکوب کردند. مامون برای مقابله با مکتب امامت، مکر جدیدی به کار برد. او با فرا خواندن امام رضا(ع) ازمدینه به مرو که پایتخت آن روز عباسیان بود، در اولین فرصت پس از ورود امام رضا(ع) به مرو، آن حضرت را به ولیعهدی برگزید و امام (ع) را وادار به پذیرش آن کرد. امام(ع) نیز با شرط دخالت نکردن در مسایل حکومتی آن را پذیرفتند و در اولین گام توطئه ولیعهدی را که تهدیدی برای مکتب امامت محسوب می شد، به فرصت بلند ترویج معارف اسلام ناب و اثبات حقانیت مکتب و اندیشه امامت تبدیل کردند، اما در این شرایط حضرت ثامن الحجج(ع) از فرصت مناظره برای اثبات حقانیت تفکرات و اندیشه های خویش بهره بردند.

عصر امام صادق(ع) اوج مناظره ها
مناظره همواره در طول تاریخ قالب مناسبی برای ارایه دیدگاه ها بوده است.قبل از امام رضا(ع) در عصر بقیه ائمه هم مناظره صورت می گرفت؛ بخصوص در دوران امام صادق(ع) مناظره به اوج خود رسید و آن حضرت با متکلمان عامه و سران فرقه های مختلف مثل خوارج،جبریون،دهریون و حتی ذنادقه به مناظره می پرداختند.امام صادق(ع) در مسجد پیامبر و در موسم حج در بیت ا… الحرام مناظره های مشهوری دارند که در تاریخ ثبت شده است.چندین مناظره بین امام صادق(ع)و ابوحنیفه امام اعظم اهل تسنن برگزار شد، بخصوص مناظره امام با او درباره رأی و قیاس در تاریخ مشهور است.

درباره امام محمد باقر(ع) در تاریخ آمده است که آن حضرت در سفری که به سوی شام دارند، از فرصتی که احضار اجباری هشام بن عبدالملک خلیفه وقت، برای امام پدید آورده بود بهره گرفتند و در برابر علمای نصارا از حقانیت اسلام، دفاع کردند؛ اما در دوران امام هشتم(ع) دوباره فرصت مناظره به شکل برجسته پیش آمد.

تأثیرگذاری عمیق مناظره
به دلیل این که طرفین مناظره باید ذهن آماده ای داشته باشند و در صدد نقد آرا طرف مقابل برآیند، این قالب تأثیرگذاری بالایی دارد، بخصوص این که مناظره بین صاحبان فکر و اندیشه روی می دهد، بنابراین به مخاطب فرصت قضاوت می دهد که حق با کیست و از این جهت اتفاقاً مناظره در عصر امام رضا(ع) بر خلاف تصور مامون به فرصتی برای تبلیغ مکتب اهل بیت تبدیل شد.

امام، نوفلی را آرام کردند
نقل شده است «نوفلی» یکی از یاران امام رضا(ع) قبل از انجام مناظره ها در صدد بود، آن حضرت را از مناظره منصرف کند. در کتاب گرانقدر «عیون اخبارالرضا(ع)» مرحوم شیخ صدوق، این ماجرا این گونه گزارش شده است: نوفلی از امام(ع) خواست از مناظره و بحث با علمای ادیان بپرهیزد. اما حضرت رضا(ع) در پاسخ تبسم می کنند و می فرمایند: ای نوفلی! آیا بیم داری که آن ها مرا در اقامه حجت و دلیل ناتوان گردانند؟ می گوید: نه به خدا سوگند من هرگز چنین بیمی ندارم، بلکه امیدوارم خداوند شما را بر آن ها پیروز فرماید. حضرت در ادامه صحبت خود با نوفلی به طور غیرمستقیم به اهداف پلید مامون اشاره می کنند و از پشیمانی او از برگزاری این مناظره ها خبر می دهند و می فرمایند: ای نوفلی! آیا دوست داری بدانی مامون در چه موقع پشیمان خواهد شد؟ نوفلی می گوید: آری. حضرت می فرمایند: هنگامی که مامون استدلال مرا با یهودی ها به تورات و با مسیحیان به انجیل و با زبوریان به زبور و با زرتشتی ها به فارسی و با رومیان به رومی و با فرقه های مختلف به زبان هر یک بشنود و ببیند که زبان همه آن ها بند آمده و برهان آنان دفع شده و همگی ادعای خود را رها کرده به قول من اذعان می کنند، در این موقع است که پشیمانی او را فرا گیرد.

صبغه سیاسی مناظره های عصر امام رضا(ع)
مناظره های حضرت در مرو کاملاً صبغه سیاسی داشت و ایشان به عنوان ولیعهد و در دربار حکومت این مناظره ها را انجام دادند، به همین دلیل شرح آنها در تاریخ آمده است با وجود این که امام قبلاً هم مناظره داشتند و مثلاً در مسجد پیغمبر به مناظره می پرداختند، ولی شرح کامل و جزئیات این مناظره ها در تاریخ گزارش نشده است.امام در دربار مامون به عنوان ولیعهد حکومت به مناظره می پرداختند و حکومت پشت سر این مناظره ها بود.از سالهای امامت علی بن موسی الرضا(ع) فقط از دوران کوتاه ولایتعهدی ایشان در تاریخ وقایعی ذکر شده است.درباره مناظره ها هم به هرحال مقام اول کشور این مناظره ها را برگزار کرده و حتی دوست داشت از آنها به نفع خود بهره ببرد، به همین دلیل وقایع نگاران و مورخان به ثبت و ضبط این مناظره ها پرداخته اند و جزئیات کامل آن در تاریخ ثبت شده است.حتی اصحاب امام هم آزادانه می توانستند این مناظره ها را ثبت کنند.

مأمون می خواست امام را غافلگیر کند
مامون برای این که به تصور خود امام رضا(ع) را غافلگیر کند، از قبل موضوع مناظره و طرفین را به اطلاع امام نمی رساند، در حالی که به طرف دیگر موضوع مناظره را اعلام می کرد تا او خود را آماده مواجه و غافلگیری امام نماید.سلیمان مروزی، متکلم برجسته اهل تسنن از جمله این افراد است که مامون می خواست از طریق او به زعم خود امام را غافلگیر کند، اما علم بی پایان حضرت رضا(ع) مانع از این بود که بخواهند غافلگیر شوند.

محورهای مناظره ها
بسیاری از مسایل کلامی و فقهی و اعتقادی در این مناظره ها مطرح می شود، البته مامون به دنبال آن است که بحث های سیاسی مربوط به امامت و خلافت مطرح نشود تا جایگاه خود او تضعیف نشود، بخصوص او قبلاً و در عصر پدرش دیده بود که چطور امام کاظم(ع) هارون پدرش را در مقابل حاضران مفتضح و حقیقت امامت را تبیین کردند.

منبع : روزنامه قدس , رجبی دوانی ؛ محمد حسین