سعیده قرشی، معمار/شهرپژوه/استراتژیست نوآوری
مقالات اقتصادی / تغییرات سیاسی اجتماعی جوامع از اساسی ترین سنگ بناهای تغییرات بنیادین در همه ابعاد و مقیاس های یک جامعه است. در نگاهی کل نگر، مناسبات اجتماعی سیاسی جوامع پدیدآورنده اصلی اقشار مختلف جامعه هستند. در میان مناسبات سیاسی/اجتماعی یک جامعه که موجب بروز اقشار مختلف و جدید در جامعه می شود، می توان به بروز قشر جدید در جامعه به واسطه تغییر در ماهیت کار و یا جایگاه مشاغل اشاره کرد؛ در دوگانه در هم تنیده طبقات و دولت های برآمده از آن، بدونِ شک ویژگی اقتصادی هر جامعه یکی از عواملی است که کل جامعه را مفصل بندی می کند. یکی از موارد وابسته به جنبه های اقتصادی، ماهیت و چگونگی کار است. بدین معنا که در هر جامعه ای بنابر تغییرات کلان آن، در هر بازه زمانی تاریخی، تغییر مشاغل، تغییر تعداد شاغلین، تغییر سطح درآمد و یا بروز قشر خاصی از افراد بر مبنای مشاغل، اتفاق می افتد. این شغل ها که در یک بازه زمانی بنابر دلایل سیاسی اجتماعی بُروز می کنند بنا به دلایلی متعدد و موازی دوام می یابند و به احتمال قریب به یقین در دوره های بعد با تغییرات در جامعه، دستخوش تغییرات بنیادین می شوند. در این ارتباط، موضوع پدید آمدن اقشار مختلف در یک جامعه به واسطه شغل و بروز فضاهای جدید کار در حوزه معماری در یک رابطه به هم تنیده از علت ها و اثرات که مشخص نیست چه چیزی سازنده است و چه چیزی ساخته شده، غیر قابل انکار می نماید. این نوشتار به بررسی تغییرات صورت گرفته در ماهیت کار و فضای کار با توجه به سه بازه زمانی با نقاط عطف مشخص در تاریخ جهان پرداخته است.
بروز قشر کارگر [یقه-آبی blue-collar [ و فضاهای کار کارخانه ای
انقلاب صنعتی به عنوان پدیده ای در اواسط قرن ۱۸ که بی شک بنیادی ترین تحولات را به همراه داشته، تاثیر غیرقابل انکاری بر ماهیت کار و فضاهای کار نیز داشته است. تاثیر انقلاب صنعتی از چند سوی بر ماهیت کار، فضاهای کار و سازمان دهی فضاهای کار، اساسی بوده است.
الف. انقلاب صنعتی موجب افزایش و گسترش صنایع سنگین شد.
ب. انقلاب صنعتی تحولی را در مصالح ساختمانی به وجود آورد؛ موضوع مصالح خود چند پیامد اساسی داشت:
۱. این امر به ساخته شدن بناهایی با مصالح جدید و متفاوت از آنچه پیش از این بود انجامید.
۲. مصالح جدید امکان ساخت کارخانه ها را به لحاظ سازه ای افزایش می داد.
۳. کارخانه هایی برای تولید محصولاتی که در عصر جدید امکان تولید آنها و یا نیاز به تولید آنها مطرح شده بود، افزایش یافت.
۴. این امور به صورت موازی به افزایش تعداد کارخانه ها منجر شد.
۵. افزایش تعداد کارخانه ها، افزایش تعداد کارگران مشغول به کار در کارخانه ها را نتیجه داد.
از سوی دیگر تغییرات در معیشت خانوارها به واسطه تغییرات بنیادین در ماهیت کار کشاورزی و تبدیل آن از یک سیستم انسان محور به یک سیستم ماشین محور سه نتیجه به قرار زیر را به همراه داشت:
۱. بسیاری از کارکنان در حوزه کشاورزی شغل های خود را از دست دادند.
۲. کوچ کشاورزان به شهرهای بزرگتر برای یافتن شغل صورت گرفت.
۳. مشغول به کار شدن ساکنان جدید شهرها که فاقد تخصص بودند در کارخانه ها به عنوان قشر کارگر.
در این رابطه در هم تنیده از علت ها و اثرات که مشخص نیست چه چیزی سازنده است و چه چیزی ساخته شده، بُروز روندی از تغییرات در ماهیت کار و فضای کار که در نهایت به بُروز قشر جدیدی از کارگر و فضاهای جدید کار کارخانه ای انجامید، امری مشهود است. یقه-آبی ها [Blue collar] قشر جدیدی بودند که از چنین بستری ظهور کردند؛ کارگران یقه آبی در یک بازبینی تاریخی به صورت قشری که به ازای هر ساعت کار فیزیکی در کارخانه ها دستمزد می گیرند، قابل شناسایی اند. اصطلاح یقه آبی از آنجا رایج شد که این افراد در کارخانه ها یونیفرم های آبی می پوشیدند؛ یونیفرم هایی که عموما تا حدودی کثیف نیز شده بود! قشر کارگر فعالیت هایی شامل دو دسته کلی انجام می دادند: فعالیت هایی که برای آنها امکان آموزش فراهم بود نظیر تعمیرکار ماشین، لوله کش، برق کار و کارگران ساختمانی و فعالیت هایی که نیازمند آموزش خاصی نبود، کارهایی نظیر تمیزکاری [یافتن چنین مشاغلی کار سختی نبود؛ در واقع روزگاری بود که هر فرد غیر متخصصی قادر بود از خانه خارج شود و یک شغل در یک کارخانه بیابد].
با ظهور فناوری های نو و افزایش نفوذ آن در حوزه های مختلف کار، رواج یافتن استفاده از کامپیوترها و دستگاه های تمام اتوماتیک نیاز به قشر کارگر به مرور کمرنگ شد.
بُروز قشر کارمند [یقه-سفید white-collar] و فضاهای کار اداری
اوایل قرن ۱۹ و با گذار از جامعه فاشیستی به جامعه مدرن تعقل محور، موجبات بروز مناسبات سیاسی اجتماعی نوینی پدید آمد؛ بر این مبنا و با پیشرفت تکنولوژی و تغییرات ساختاری جوامع به واسطه گذار از جامعه پیشاسرمایه داری و پیشاصنعتی به صنایع تخصصی تر، بروز تغییراتی در مناسبات اجتماعی سیاسی، تغییر سطح نیازهای افراد و جامعه، مقوله کار و فضای کار را دستخوش تغییرات بنیادینی کرد. می توان در عنوان های زیر پدیده های بروز یافته در این بستر جدید را بیان کرد:
● افزایش سطح نیازهای جامعه و افراد از سطوح بدوی
● بروز مشاغل و حرفه های نیازمند تخصص های خاص
● جایگاه ویژه تعقل و تفکر
● اهمیت افراد و هر آنچه برای فرد انسان که در این بستر به عنوان کوچکترین واحد از جامعه تلقی می شود، اهمیت دارد
● بروز مشاغل و حرفه های وابسته به فکر و مرتبط با ذهن در مقابل مشاغل مرتبط با کارهای فیزیکی و یدی
● بروز نیازهایی نظیر احترام
● افزایش نیازهایی نظیر آزادی
● . . .
بدین ترتیب جامعه از وضعیت نیاز به قشر کارگر عبور کرد و نیاز به متخصصان در حرفه های خاص که در فضایی متفاوت از کارخانه باشد، ایجاد شد. در ادامه این روند دو نوع فضای کار پدید آمد: در ابتدا ردیفی از اتاق های کوچک چیده شده در کنار هم و شامل افراد متخصص در پشت میزهایی مشغول به کار، نمود معماری این نوع جدید از فضای کار بود و در ادامه فضاهای اداری بزرگ با پلان باز که شامل کارکنان زیادی در پشت میزهای چسبیده به هم می شد. این نوع از فضاهای کار در ادامه و در تبعات گسترش ساخت وساز و جمعیت در شهرها، در طی سال های آتی به صورت چند طبقه ساخته شدند. برداشته شدن دیوارها در این نوع خاص از فضای کار به اوایل قرن بیستم بازمی گردد؛ در این زمان معماران مدرنیستی نظیر فرانک لویدرایت، وجود دیوارها را کاملا فاشیستی دانستند. آنها معتقد بودند از بین بردن دیوارها برای کارمندان فضای کاری مطلوب را به همراه می آورد. نتیجه این جریان که با این هدف اتفاق افتاد به تعداد زیادی میزهای به هم چسبیده در داخل کابین هایی کوچک (و یا بدون آنها) و تعداد زیادی کارمند در ردیف هایی پشت هم نشسته و مشغول به کار، انجامید.
در دهه ۱۹۵۰ میلادی دفتر معماری آلمانی Quickborner متعلق به برادران Schnelle ردیف میزهای کارمندان در کنار هم را برهم زده، فضاهای باز اداری را با اضافه کردن پارتیشن به منظور ایجاد فضای خصوصی مورد نیاز هر کارمند فراهم کرد. در سال ۱۹۶۴، کمپانی های تولید کننده مبلمان های اداری در ایالات متحده با تغییر ارتفاع و سطح میزها، استفاده از مصالح مختلف و موارد مشابه سعی در ایجاد فضاهای بهتری برای کار داشتند. دلایلی به صورت در هم تنیده و هم زمان موجب پدید آمدن فصل نویی در طراحی فضاهای کار شدند؛ در این بین می توان به امکان ساخت ساختمان هایی با پلان باز نیز اشاره کرد.
تاریخ نگاری از چگونگی تغییر فضاهای اداری در روند مدرنیزاسیون:
۱۸۵۶: در این سال اتاق های جدا از هم برای شغل های توام با فعالیت های فکری ضروری دانسته می شد. دلیل این موضوع نیاز به تمرکز بیشتر افراد در حین انجام کارهای فکری بود. این در حالی است که افراد مشغول به کارهای فیزیکی می توانستند به صورت مشترک در یک فضا مشغول به فعالیت باشند.
۱۹۰۶: در این سال اولین ساختمان اداری مدرن (Larkin Administration Building) توسط فرانک لویدرایت طراحی شد.
۱۹۳۹: در این سال اولین نمونه های فضاهای اداری با پلان باز (Johnson Wax open-plan office) توسط فرانک لویدرایت طراحی شد.
۱۹۵۸: در این سال طراحی ساختمان Seagram توسط میس وندروهه صورت گرفت که اولین نمونه فضاهای اداری در برج ها و ساختمان های چند طبقه بلند مرتبه محسوب می شود.
۱۹۶۰: جنبش هایی بر شروع ساخت فضاهای اداری با پلان باز برای قشر کارمند، در این سال صورت گرفت.
۱۹۸۰: در این سال تولید میزهای اداری مشترک بین چند کارمند و صرفه جویی در ساخت فضاهای اداری، صورت گرفت.
۱۹۹۰: آغاز نیاز به فضاهای جدید کاری متناسب با سیستم های نوین نظارت و مدیریت در حوزه کار در این سال اتفاق افتاد.
۲۰۰۰: مجموعه های اداری با پلان باز که فضاهای مختلف کار و فعالیت را مهیا می کردند در این سال ظاهر شدند.
قشر مولد [خلاق، Creative class [و فضاهای کار خلاق
قرن اخیر و گذار از جامعه فردمحور (به عنوان کوچک ترین واحد اجتماعی) به جوامع گروه محور، طبقات محور و ظهور لایه های پیچیده اجتماعی، تغییرات بنیادین در ماهیت علم و تعاریف کیفی آن، بُروز چندگانگی، چندمحوری، تعدد معانی، حضور اندیشمندان پست مدرن، نگاه ها و اندیشه های واگرا، چرخه تولید، کار، اقتصاد، فروش و هر آنچه به ذهن می رسد را به صورت بنیادینی دستخوش تغییر کرده است.
اهمیت نیروی انسانی مولد به عنوان نیروی متفکر در یک جامعه که می تواند تولید فکر برای بهینه سازی این دگرگونی های بعضا تحمیل شونده باشد، روز به روز فزونی می یابد. بر این مبنا فضاهای کار معمول دیگر قادر نیستند به صورت قبل جوابگوی مسائل پیچیده وابسته به شغل ها باشند. تغییر ساختار جامعه، تغییر ماهیت انتقال اطلاعات و ارتباطات بین رشته ای، همه و همه نیاز به فضاهای کار جدید را نتیجه می دهد. از طرفی پیشرفت فناوری، امکان طراحی و ساخت فضاهای کاری جدید منطبق با قابلیت ساخت و ابزار های کنونی را فراهم می کند؛ در نتیجه در وضعیت کنونی فضاهای کاری جدید زاییده مناسبات اقتصادی اجتماعی عصر کنونی هستند که در معماری متجلی شده، در یک رابطه دوسویهِ اثرگذار و اثرپذیر شکل گرفته اند. اهمیت توجه به شکستن ساختارهای معمولِ کار و تاکید بر خلاقیت به عنوان نیروی محرکه بهینه سازی فرآیند کارکردن از اساسی ترین رویکردها در این مسیر است. فضاهای کاری که افراد بر روی مبلمان های غیر رسمی نشسته اند، فضاهای منعطف و اتاق استراحت و… تصویری از چگونگی فرآیند کار در شهرهای دانایی، پارک های علم و فناوری، شرکت های دانش بنیان، فضاهای کار مشارکتی و استارتاپی را در سراسر دنیا، به عنوان پارادایم های نوینی برای فضاهای کار، به وجود آورده اند.
مناطق دانایی در سراسر دنیا نظیر دره سیلیکون در ایالات متحده، سیلیکون داکس – دوبلین در ایرلند، شنزن – هواکیویانگ در چین و بسیاری دیگر در سراسر دنیا ماهیت موضوع کار و تعاریف وابسته بدان و فضای انجام کار را دستخوش تغییر کرده ، با فراهم آوری نوع جدیدی از سبک زندگی در ترکیب با فضای کار، تمامی ابعاد یک منطقه، نظیر حمل و نقل، چگونگی طراحی ساختمان ها، چگونگی طراحی فضای باز، چگونگی تامین خدمات تسهیل کننده نرم نظیر اینترنت و… به عنوان بستر سازنده فضای کار نوآور در نظر گرفته می شود.
در آخر…
گفته می شود امروزه ما در مرحله گذاری دوباره قرار داریم؛ گذاری شبیه به جامعه پیشاصنعتی به جامعه پساصنعتی، این بار با نقطه بحرانی نوآوری؛ اگر ساختارهای موجود توان تطابق با این موضوع جدید را از دست بدهند، محکوم به شکست خواهند بود. ماهیت کار نیازمند قرارگیری در یک فرآیند نوآورانه است؛ فرایندی که توان حل چالش ها و معضلات وضعیت فعلی را دارا باشد و فضای کار در برگیرنده آن نیز به طرز نوآوری سامان یابد.
در این راستا بسیاری معتقدند نوآوری برای حل و رویایی با مسائل پیچیده و رو به رشد عصر حاضر ضروری می نماید. در پژوهش های بسیاری سه دلیل اصلی برای اینکه چرا نیاز به نوآوری وجود دارد، بیان شده است: نیاز به یک چیز جدید، نیاز به یک ارتباط جدید، نیاز به حل یک چالش؛ به نظر می رسد در عصر حاضر ماهیت کار و چالش های وابسته بدان به طور پیوسته در معرض این سه گانه قرار دارد و نوآور بودن، روشی صحیح برای این مواجهه خواهد بود.
اخبار مرتبط
