بحران آب؛ سومین خطر مهم جهانی
پایگاه خبری و تحلیلی رشد ( roshdnews.ir ) بحران آب؛ سومین خطر مهم جهانی
کمبود آب به‌طور جدایی‌ناپذیری با حقوق بشر مرتبط و دسترسی کافی به آب آشامیدنی سالم از اولویت‌های توسعه جهانی است اما با توجه به چالش‌های رشد جمعیت، مصرف بی‌رویه، افزایش آلودگی و تغییرات الگوهای آب‌وهوایی به دلیل گرمایش جهانی، بسیاری از کشورها و شهرهای بزرگ در سراسر جهان، چه ثروتمند و چه فقیر، در قرن بیست و یکم با کمبود فزاینده آب مواجه شدند.
دو نوع کمبود آب وجود دارد که شامل کمبود آب فیزیکی و اقتصادی است. کمبود فیزیکی یا مطلق آب، نتیجه پیشی گرفتن تقاضای یک منطقه از منابع محدود آب موجود در آن است. طبق گزارش سازمان غذا و کشاورزی (فائو) سازمان ملل‌متحد، حدود ۱.۲ میلیارد نفر از جمعیت زمین در مناطقی زندگی می‌کنند که با کمبود فیزیکی آب روبرو هستند و بسیاری از این افراد در مناطق خشک یا نیمه‌خشک ساکن شدند. کمبود فیزیکی آب، می‌تواند فصلی باشد و تخمین زده می‌شود که دو سوم جمعیت جهان، حداقل یک ماه از سال را در مناطقی زندگی می‌کنند که در معرض کمبود فصلی آب قرار دارند. انتظار می‌رود با افزایش جمعیت و با غیرقابل پیش‌بینی‌تر و بدتر شدن الگوهای آب‌وهوایی، تعداد افرادی که تحت تاثیر کمبود فیزیکی آب قرار دارند، افزایش یابد.
دو نوع کمبود آب وجود دارد که شامل کمبود آب فیزیکی و اقتصادی است. کمبود فیزیکی یا مطلق آب، نتیجه پیشی گرفتن تقاضای یک منطقه از منابع محدود آب موجود در آن است. طبق گزارش سازمان غذا و کشاورزی (فائو) سازمان ملل‌متحد، حدود ۱.۲ میلیارد نفر از جمعیت زمین در مناطقی زندگی می‌کنند که با کمبود فیزیکی آب روبرو هستند و بسیاری از این افراد در مناطق خشک یا نیمه‌خشک ساکن شدند. کمبود فیزیکی آب، می‌تواند فصلی باشد و تخمین زده می‌شود که دو سوم جمعیت جهان، حداقل یک ماه از سال را در مناطقی زندگی می‌کنند که در معرض کمبود فصلی آب قرار دارند. انتظار می‌رود با افزایش جمعیت و با غیرقابل پیش‌بینی‌تر و بدتر شدن الگوهای آب‌وهوایی، تعداد افرادی که تحت تاثیر کمبود فیزیکی آب قرار دارند، افزایش یابد.
به‌طور کلی کمبود اقتصادی آب به دلیل کمبود زیرساخت‌های آبی یا مدیریت ضعیف منابع آبی در مناطقی رخ می‌دهد که زیرساخت‌ها وجود دارند. فائو تخمین می‌زند که بیش از ۱.۶ میلیارد نفر با کمبود اقتصادی آب مواجه هستند. در مناطقی که کمبود اقتصادی آب وجود دارد، معمولا آب کافی برای تامین نیازهای انسانی و زیست‌محیطی وجود دارد اما دسترسی به آب محدود است. سوءمدیریت یا توسعه نیافتگی ممکن است به این معنی باشد که آب قابل دسترس برای مصرف انسان آلوده یا غیربهداشتی است.
یکی از مهم‌ترین مشکلات زیرساختی، «آب بدون درآمد» است که در آن آب تصفیه‌شده هرگز استفاده نمی‌شود و به دلیل نشت در لوله‌های آبرسانی از بین می‌رود. کمبود اقتصادی آب، همچنین می‌تواند ناشی از استفاده بی‌قاعده از آب برای کشاورزی یا صنعت باشد که اغلب به ضرر عموم مردم تمام می‌شود. در نهایت، ناکارآمدی‌های عمده در استفاده از آب که معمولا به دلیل کم‌ارزش‌گذاری اقتصادی آب به‌عنوان منبع طبیعی محدود، مطرح می‌شود، می‌تواند به کمبود آب کمک کند.
کمبود اقتصادی آب اغلب از عوامل متعددی ناشی می‌شود و نمونه کلاسیک، مکزیکوسیتی است که بیش از ۲۰ میلیون نفر در منطقه شهری آن زندگی می‌کنند. هر چند در این شهر بارندگی فراوان است و به‌طور متوسط سالانه بیش از ۷۰۰ میلی‌متر (۲۷.۵ اینچ) بارش ثبت می‌شود اما بیشتر بارندگی به صورت رواناب آلوده در سیستم فاضلاب از بین می‌رود. علاوه بر این، از بین رفتن تالاب‌ها و دریاچه‌های مکزیکوسیتی به این معنی است که مقدار بسیار کمی از این بارندگی به سفره‌های آب زیرزمینی محلی بازمی‌گردد. تقریبا نیمی از آب شهری به‌طور ناپایدار از سیستم سفره آب زیرزمینی برداشت می‌شود و استفاده از این سفره‌های آب زیرزمینی آنقدر زیاد است که از تجدید آن فراتر می‌رود و برخی از بخش‌های این منطقه هر ساله تا ۴۰ سانتی‌متر (۱۶ اینچ) فرونشست دارند. همچنین تخمین زده می‌شود که بین ۴۰ تا ۷۰ درصد از آب شهر از طریق نشت لوله‌هایی از بین می‌رود که در اثر زلزله، فرونشست شهر و کهنه بودن آسیب دیده‌اند.
بسیاری از مناطق، به ویژه محله‌های فقیرنشین، با کمبود آب دائمی مواجه هستند و آب مورد نیاز ساکنان آنجا به‌طور معمول با کامیون‌ها تامین می‌شود. سوءمدیریت تاریخی و مدرن آب‌های سطحی و زیرزمینی و مناطق طبیعی، همراه با پیچیدگی‌های یک شهر قدیمی اما رو به رشد، مکزیکوسیتی را به یکی از شهرهای اصلی جهان تبدیل کرده است که در معرض تهدید کمبود آب اقتصادی قرار دارد. در اوایل سال ۲۰۲۴، تقریبا ۹۰ درصد از مکزیکوسیتی در خشکسالی شدید فرو رفت و احتمال «روز صفر» که در آن شهر می‌توانست بدون آب باقی بماند، در ماه‌های تابستان وجود داشت.
در مکان‌هایی با بارندگی کم یا دسترسی محدود به آب‌های سطحی، اتکا به سفره‌های آب زیرزمینی، امری رایج است. اگر میزان برداشت از سفره آب زیرزمینی از میزان تغذیه طبیعی آن بیشتر شود، بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی می‌تواند منابع آب آینده را تهدید کند. تخمین زده می‌شود که یک سوم از بزرگترین سیستم‌های سفره آب زیرزمینی جهان در وضعیت بحرانی قرار دارند. علاوه بر این، تغییر مسیر، استفاده بیش از حد و آلودگی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها برای آبیاری، صنعت و مصارف شهری می‌تواند منجر به آسیب‌های زیست‌محیطی قابل‌توجه و فروپاشی اکوسیستم‌ها شود.
با کمیاب شدن منابع آب، مشکلات فزاینده‌ای در تخصیص عادلانه آب وجود دارد. دولت‌ها ممکن است مجبور شوند بین منافع کشاورزی، صنعتی، شهری یا زیست‌محیطی یکی را انتخاب کنند و برخی از موارد را به قیمت از دست دادن بقیه در نظر بگیرند. کمبود دائم آب می‌تواند به مهاجرت اجباری و درگیری‌های داخلی یا منطقه‌ای، به‌ویژه در مناطق شکننده از نظر ژئوپلیتیکی، منجر شود.
مناطقی که با کمبود مزمن آب مواجه هستند، به ویژه در معرض بحران آب قرار دارند و این بحران آب می‌تواند به سرعت به وضعیت اضطراری پیچیده انسانی تبدیل شود. گزارش «خطرات جهانی» سال ۲۰۱۷ مجمع جهانی اقتصاد، بحران آب را به‌عنوان سومین خطر مهم جهانی از نظر تاثیر بر بشریت، پس از سلاح‌های کشتار جمعی و رویدادهای شدید آب‌وهوایی، رتبه‌بندی کرد، اگرچه مسائل مربوط به آب در گزارش‌های بعدی پس از سایر خطرات جهانی قرار گرفت. در سال ۲۰۲۳، گزارش توسعه جهانی آب سازمان ملل متحد، خطر قریب‌الوقوع بحران جهانی آب را اعلام کرد و خواستار همکاری بیشتر بین‌المللی شد.
رسیدگی به کمبود آب نیاز به رویکردی چند رشته‌ای دارد، منابع آب باید با هدف به حداکثر رساندن عادلانه رفاه اقتصادی و اجتماعی بدون به خطر انداختن عملکرد اکوسیستم مدیریت شوند و این آرمان گاهی اوقات به‌عنوان خط مشی سه‌گانه اقتصاد، محیط زیست و عدالت شناخته می‌شود.
راهکار
تعدادی از راه‌حل‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و مهندسی در سراسر جهان پیشنهاد یا اجرا شده‌اند. آموزش عمومی، بدون شک کلید تلاش‌های حفاظت از آب است و تمام سیاست‌های عمومی و زیست‌محیطی باید از علم صحیح برای اجرای طرح‌های مدیریت پایدار منابع استفاده کنند.
سایت بریتانیکا گزارش کرد، حفظ و احیای اکوسیستم‌هایی که به‌طور طبیعی آب را جمع‌آوری، فیلتر، ذخیره و آزاد می‌کنند، مانند تالاب‌ها و جنگل‌ها، استراتژی کلیدی در مبارزه با کمبود آب هستند. اکوسیستم‌های آب شیرین همچنین تعدادی از خدمات اکوسیستمی دیگر مانند بازیافت مواد مغذی و حفاظت در برابر سیل را ارائه می‌دهند. با این حال، مناطق طبیعی اغلب با در نظر گرفتن اهمیت اکولوژیکی خود ارزیابی نمی‌شوند و برای منافع اقتصادی فوری‌تر تخریب می‌شوند. برنامه‌ریزی شهری و توسعه پایدار باید حفاظت و احیای اراضی بیابانی و جنگلی، مجاور مناطق شهری را در اولویت قرار دهد و به درستی برای ارائه خدمات اکوسیستمی، ارزش قائل شوند.
راهکارهای اقتصادی و اجتماعی
نتایج برخی تحقیقات نشان داد که افزایش قیمت آب، هدررفت و آلودگی آب را کاهش می‌دهد و می‌تواند برای تامین مالی بهبود زیرساخت‌های آب مفید باشد. با این حال، افزایش قیمت‌ها در اکثر نقاط از نظر عمومی و سیاسی نامحبوب است و سیاست‌گذاران باید مراقب باشند که چگونه چنین افزایش‌هایی ممکن است بر فقرا تاثیر بگذارد. مالیات آب بر مصرف‌کنندگان پرمصرف می‌تواند از مصرف بی‌مورد آب در صنعت و کشاورزی جلوگیری کند، در حالی که بر قیمت آب خانگی تاثیری نمی‌گذارد. در حالی که مصرف‌کنندگان احتمالا به دلیل افزایش هزینه‌های تولید، قیمت محصولات بالاتری را تجربه خواهند کرد، در حالت ایده‌آل، چنین مالیاتی به جدا کردن رشد اقتصادی از مصرف آب کمک می‌کند. در بسیاری از نقاط، تخفیف برای تعویض لوازم خانگی که باعث هدررفت آب می‌شوند، مانند توالت و دوش، جایگزین رایج و مقرون به صرفه است.
کشاورزی، صنعت مصرف‌کننده اصلی منابع آب شیرین و عامل اصلی آلودگی آب ناشی از رواناب آفت‌کش‌ها و کودها و فضولات حیوانی است. سیاست‌هایی که کشاورزی ارگانیک و سایر شیوه‌های کشاورزی پایدار را تشویق می‌کنند، به محافظت از منابع آب در برابر آلاینده‌های کشاورزی کمک خواهند کرد. سایر سیاست‌های کشاورزی می‌توانند برای تشویق کشت محصولات مقاوم‌تر به خشکی در مناطق با تنش آبی، موثر واقع شوند.
فناوری‌های مهندسی
تعدادی از چالش‌های کمبود آب را می‌توان با مهندسی سنتی، اغلب با مزایای فوری، برطرف کرد. یکی از بارزترین راهکارها، تعمیر زیرساخت‌هاست. یافتن راه‌هایی برای کاهش هزینه‌های نصب و نگهداری، به ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته و طراحی راه‌حل‌های مهندسی که به نفع محیط‌زیست باشد و اثرات تغییرات اقلیمی را برطرف کند، از چالش‌های تعمیر زیرساخت‌ها هستند.
با توجه به اینکه حدود ۷۰ درصد از کل منابع آب شیرین به کشاورزی اختصاص داده شده، یکی دیگر از راه‌حل‌های اصلی، بهبود فناوری‌های آبیاری است. بسیاری از مناطق کشاورزی به آبیاری غرقابی ساده یا آبیاری سطحی به‌عنوان روش اصلی آبیاری متکی هستند. با این حال، سیل اغلب مزارع را با آب بیشتری نسبت به نیاز محصولات، غرقاب می‌کند و مقادیر قابل‌توجهی از آب در اثر تبخیر یا انتقال از منبع آن از بین می‌رود. آموزش کشاورزان در مورد تلفات احتمالی آب از چنین شیوه‌هایی، تعیین اهداف مشخص برای کاهش مصرف آب و تامین مالی بهبود آبیاری و فناوری‌های حفاظت از آب می‌تواند به کاهش مصرف بی‌رویه آب در کشاورزی کمک کند.
نمک‌زدایی برای مهار مشکلات کمبود آب در مناطقی که به آب‌های زیرزمینی شور یا آب دریا دسترسی دارند نیز پیشنهاد شده است. در حال حاضر، آب حاصل از نمک‌زدایی، منبع اصلی تامین آب شهری در برخی از مناطق خشک و پرجمعیت، مانند عربستان سعودی است. با این حال، فناوری نمک‌زدایی موجود به مقدار قابل‌توجهی انرژی، معمولا به شکل سوخت‌های فسیلی، نیاز دارد، بنابراین این فرآیند گران‌قیمت است. به همین دلیل، معمولا فقط در جایی استفاده می‌شود که منابع آب شیرین از نظر اقتصادی در دسترس نباشند. علاوه بر این، میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای و فاضلاب شور تولید شده توسط کارخانه‌های نمک‌زدایی، چالش‌های زیست‌محیطی قابل‌توجهی را ایجاد می‌کند.
فاضلاب می‌تواند منبع ارزشمندی در شهرهایی باشد که جمعیت در حال افزایش و منابع آب محدود است. استفاده مجدد از فاضلاب علاوه بر کاهش فشار بر منابع محدود آب شیرین، می‌تواند با کاهش تخلیه پساب آلوده‌ای که به نهرها و دریاچه‌ها وارد می‌شود، کیفیت آنها را بهبود ببخشد. فاضلاب را می‌توان برای آبیاری محصولات کشاورزی و فضای سبز، تغذیه آب‌های زیرزمینی یا اهداف تفریحی بازیابی و استفاده مجدد کرد. بازیابی برای آشامیدن یا مصارف خانگی از نظر فنی امکان‌پذیر است اما این استفاده مجدد با مقاومت قابل‌توجه عمومی روبرو است. توسعه کارخانه‌های بازیافت آب به‌طور فزاینده‌ای در شهرهای سراسر جهان رایج و استفاده از فاضلاب برای کوددهی جلبک‌ها یا سایر سوخت‌های زیستی به‌عنوان راهی برای کشت کارآمد این محصولات پرمصرف آب و در عین حال ترویج منابع انرژی تجدیدپذیر پیشنهاد شده است.
جمع‌آوری آب باران برای مصارف غیرشرب مانند باغبانی و شستن لباس، می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی تقاضا برای منابع آب شیرین عمومی و همچنین فشار بر زیرساخت‌های آب‌های سطحی را کاهش دهد. صرفه‌جویی در تقاضا و تامین آب شیرین آشامیدنی می‌تواند در شهرهای بزرگ قابل توجه باشد و تعدادی از شهرداری‌های دارای کمبود آب، مانند مکزیکوسیتی، به‌طور فعال در حال توسعه سیستم‌های جمع‌آوری آب باران هستند. بسیاری از مناطق، بشکه‌های آب باران و سایر سیستم‌های جمع‌آوری آب باران را تشویق و حتی به آنها یارانه می‌دهند. با این حال، در برخی مناطق، جمع‌آوری آب باران به‌عنوان یک مسئله مربوط به حق آب تلقی و محدودیت‌هایی برای چنین جمع‌آوری‌هایی اعمال می‌شود. علاوه بر این، سیستم‌های آبخیزداری که رواناب را جمع‌آوری کرده و به آن اجازه می‌دهند تا به زمین نفوذ کند، برای تغذیه مجدد آب‌های زیرزمینی مفید هستند.